Αρκούδες
στη «Μεσόγειο του Βορρά». Ενας πόλος
έλξης μεγάλων εταιρειών πετρελαίου
Ψυχρός
Πόλεμος στον Βόρειο Πόλο
Του
DOMINIQUE ΚΟΡΡ*
Με
την τοποθέτηση της σημαίας της στο
Βόρειο Πόλο, στις 2 Αυγούστου, μια ρωσική
αποστολή αποκάλυψε την παρασκηνιακή
διαμάχη για την Αρκτική. Διευκολύνοντας
την πρόσβαση στον παγωμένο Βορρά, η
υπερθέρμανση του κλίματος καθιστά
δυνατές, μακροπρόθεσμα, νέες
οικονομικές δραστηριότητες στην
περιοχή.
Εκτός
από τη Ρωσία, οι Ηνωμένες Πολιτείες, ο
Καναδάς, η Νορβηγία και η Δανία
διεκδικούν την εξασφάλιση κυριαρχικών
δικαιωμάτων στις αρκτικές υποθαλάσσιες
εκτάσεις, οι οποίες είναι πολύ πιθανόν
ότι κρύβουν σπουδαία αποθέματα
υδρογονανθράκων.
Εννιά ώρες στα παγωμένα νερά της
Αρκτικής... Στις 2 Αυγούστου 2007, τα δυο
ρωσικά βαθυσκάφη, «Mir-1»
και «Mir-2»,
αναδύονται έχοντας εκτελέσει την
αποστολή τους: την τοποθέτηση ρωσικής
σημαίας από ανοξείδωτο τιτάνιο στον
κατακόρυφο άξονα του Βόρειου Πόλου, σε
βάθος 4.261 μέτρων.
Ως μέλος του πληρώματος του «Mir-1», ο Αρθουρ Τσιλινγκάροφ, αντιπρόεδρος
της Δούμας και καταξιωμένος εξερευνητής
των πόλων, μοιράζεται την ανακάλυψή του:
«Υπάρχουν κιτρινωποί βράχοι. Δεν
παρατηρήσαμε κανένα πλάσμα των βυθών».
Για να προσθέσει, κατόπιν: «Το να φτάνει
κανείς στον πυθμένα, σε τέτοιο βάθος,
είναι σαν να κάνει το πρώτο βήμα στη
Σελήνη». Οσοι κατάλαβαν, κατάλαβαν.
Πράγματι. Στην επιφάνεια, κάποιες δίνες
ταράζουν τα μαύρα, παγωμένα νερά. Κι ενώ
η ρωσική πλευρά δεν κρύβει τον
ενθουσιασμό της, κάποιοι άλλοι δείχνουν
εκνευρισμένοι που βρίσκονται προ
τετελεσμένου γεγονότος.
Ο
καναδός υπουργός Εξωτερικών Πίτερ Μακέι
δήλωσε ειρωνικά: «Δεν βρισκόμαστε στον 15ο
αιώνα. Δεν μπορεί κανείς να διατρέχει
τον πλανήτη, να φυτεύει σημαίες και να
λέει ότι διεκδικεί το τάδε ή το δείνα
έδαφος»(1). Από την πλευρά των Ηνωμένων
Πολιτειών, ο εκπρόσωπος του υπουργείου
Εξωτερικών, Τομ Κάσεϊ, ήταν ακόμη πιο
ακριβής: «Η τοποθέτηση σημαίας στον
πυθμένα της θάλασσας δεν έχει καμία
νομική υπόσταση».
Η Αρκτική είναι μια θάλασσα που
περιβάλλεται από ξηρά - θα μπορούσαμε να
πούμε ότι είναι η «Μεσόγειος του Βορρά».
Το στίγμα του μαγνητικού και
γεωγραφικού της πόλου χάνεται στα νερά.
Είναι, επομένως, δύσκολο να εγκαταστήσει
κανείς ο,τιδήποτε εκεί, ακόμη κι αν τα
νερά είναι παγωμένα.
Η ρωσική αποστολή πραγματοποιήθηκε υπό
την αιγίδα του Ρωσικού Ινστιτούτου
Ερευνας στην Αρκτική και στην
Ανταρκτική (AARI),
στο πλαίσιο του Διεθνούς Ετους των Πόλων,
που εγκαινιάστηκε τον Μάρτιο. Στόχος της
ήταν, καταρχήν, να παρατηρήσει τις
μεταβολές της θερμοκρασίας και της
αλμυρότητας του νερού, καθώς και την
ταχύτητα των ρευμάτων. Κατά δεύτερον, να
αποδείξει ότι τα βάθη στα οποία
καταδύθηκε είναι φυσική συνέχεια των
εδαφών της ηπειρωτικής Ρωσίας.
Το νόημα μιας σημαίας
Εφόσον τοποθετείται στα διεθνή ύδατα, ο
Βόρειος Πόλος ανήκει σε όλους - άρα, σε
κανέναν. Το καθεστώς του ρυθμίζεται από
τη διεθνή συνθήκη για το θαλάσσιο δίκαιο
του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), η
οποία έχει ανακηρύξει τα ύδατα που
εκτείνονται πέραν των εθνικών συνόρων «κοινή
κληρονομιά της ανθρωπότητας».
Σύμφωνα με την εν λόγω συνθήκη, η οποία
υπεγράφη το 1982 στον Κόλπο Μοντέγκο (Τζαμάικα)
και επικυρώθηκε στο τέλος του 1994(2), η
θαλάσσια εθνική κυριαρχία των κρατών
έχει εμβέλεια 12 ναυτικών μιλίων (22,2
χιλιόμετρα), ενώ η Αποκλειστική
Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) εκτείνεται στα 200
μίλια από τις ακτές. Παρ' όλα αυτά, η
αποκλειστική ζώνη μπορεί να διευρυνθεί
εάν τα όρια της ηπειρωτικής πλάκας
υπερβαίνουν τη συγκεκριμένη ακτίνα.
Γι' αυτό το λόγο, εάν η Μόσχα καταφέρει να
αποδείξει ότι η οροσειρά Λομονόσοφ, που
διατρέχει τον πόλο υποθαλάσσια σε μήκος
2.000 χιλιομέτρων, συνδέοντας τη Σιβηρία
με το νησί Ελεσμερ του Καναδά και με τη
Γροιλανδία, είναι, από γεωλογικής
απόψεως, ρωσική, θα μπορέσει να
εκμεταλλευτεί τα βάθη της. Πέρα, λοιπόν,
από την επιστημονική και τεχνολογική
επίδειξη ισχύος, εκεί έγκειται το
πραγματικό διακύβευμα.
Ερευνα του αμερικανικού κυβερνητικού
οργανισμού Geological Survey εκτιμά ότι βόρεια του αρκτικού κύκλου
εντοπίζεται το 25% των παγκοσμίων
αποθεμάτων υδρογονανθράκων(3). Πρόκειται
για ένα νέο Ελντοράντο το οποίο θα
μπορούσαν να διεκδικήσουν και, να
εκμεταλλευτούν οι προσκείμενες χώρες,
δηλαδή η Ρωσία, οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, η
Νορβηγία, η Δανία, η Φιλανδία, η Σουηδία
και η Ισλανδία. Απαραίτητη προϋπόθεση, η
ηπειρωτική τους πλάκα να έχει «προεκτάσεις».
Για μεγάλο χρονικό διάστημα, η Ρωσία
ήταν η μόνη χώρα που επιχείρησε να
διεκδικήσει δικαιώματα στην περιοχή.
Ηδη το Δεκέμβριο του 2001, η Μόσχα
απέστειλε το πρώτο της αίτημα για χάραξη
των ορίων της ηπειρωτικής πλάκας στην
επιτροπή του ΟΗΕ. Η επιτροπή απαίτησε τη
διενέργεια συμπληρωματικών ερευνών - εξ
ου και το σενάριο των «Mir-1»
και «Mir-2».
Μέχρι
τότε, η «διεθνής κοινότητα» δεν έδειχνε
κανένα οικονομικό ενδιαφέρον για τις
τεράστιες παγωμένες εκτάσεις. Μόνο που,
πλέον, τα αποθέματα φυσικού αερίου και
πετρελαίου εξαντλούνται και η
υπερθέρμανση του πλανήτη καθιστά το
Βόρειο Πόλο πιο... φιλόξενο.
Ακόμη κι αν αποκλίνουν ως προς τις
αιτίες του φαινομένου, οι επιστήμονες
στο σύνολό τους ομολογούν ότι η Αρκτική
λιώνει. Σύμφωνα με έρευνα του Οργανισμού
για τις συνέπειες της κλιματικής
αλλαγής στην Αρκτική (Arctic
Climate Impact Assessment
- ACIA), η οποία
δημοσιεύτηκε το 2004 (4), τα τελευταία 30
χρόνια έλιωσαν 998.000 τετραγωνικά
χιλιόμετρα παγετώνων στον Βόρειο Πόλο -
έκταση που ισοδυναμεί με το διπλάσιο της
επιφάνειας της Γαλλίας.
Μακροπρόθεσμα, η εξαφάνιση των
παγετώνων(5) θα μπορούσε να επιτρέψει την
εκμετάλλευση των κοιτασμάτων
πετρελαίου και ορυκτών (διαμαντιών,
χρυσού, αργύρου, μόλυβδου, χαλκού,
ψευδάργυρου). Αμύθητα πλούτη έτσι
αναδύονται στην επιφάνεια της γης.
Πετρέλαιο εκτός ΟΠΕΚ
Τα εν λόγω κοιτάσματα γίνονται ακόμη πιο
ελκυστικά δεδομένου ότι τοποθετούνται
σε μία γεωπολιτική ζώνη πολύ πιο σταθερή
από τη Μέση Ανατολή. Η Αρκτική
προσφέρεται, έτσι, ως μέσο παράκαμψης
του Οργανισμού Πετρελαιοπαραγωγών
Χωρών (OPEC).
Παράλληλα, εγγυάται στις γειτονικές της
χώρες ενεργειακή ανεξαρτησία, καθώς και
την προοπτική να καλύψουν τις
αυξανόμενες ενεργειακές ανάγκες νέων
δυνάμεων, όπως η Κίνα και η Ινδία.
Η ζώνη που διεκδικεί η Μόσχα σχηματίζει
ένα τρίγωνο 1,2 εκατομμυρίου
τετραγωνικών χιλιομέτρων, το οποίο
συνδέει το Βόρειο Πόλο με τις
περιφέρειες Μούρμανσκ και Τσουκότκα.
Κάτω από τα νερά πιθανώς κρύβονται πάνω
από 10 δισ. τόνοι υδρογονανθράκων -
ποσότητα ισοδύναμη με τα αποθέματα του
Περσικού Κόλπου.
Οι
Ηνωμένες Πολιτείες, για τις οποίες
υπολογίζεται ότι μέχρι το 2015 θα είναι σε
θέση να παράγουν μόνο το 30% του
πετρελαίου που καταναλώνουν -έναντι του
70% σήμερα- ετοιμάζονται να καταθέσουν
αίτημα με στόχο να τους παραχωρηθούν τα
κυριαρχικά δικαιώματα μιας ζώνης
έκτασης 600 μιλίων (965 χιλιομέτρων) στην
ακτογραμμή της Αλάσκας.
Στην προσπάθειά τους, όμως, πρέπει να
αντιμετωπίσουν ένα άλλο παγόβουνο: δεν
έχουν επικυρώσει τη διεθνή συνθήκη για
το δίκαιο της θάλασσας του ΟΗΕ, χωρίς την
οποία δεν μπορεί να γίνει δεκτή καμία
εδαφική διεκδίκηση. Γι' αυτό ακριβώς, η
επικύρωση της συνθήκης έχει γίνει
προτεραιότητα για την κυβέρνηση του
Τζορτζ Μπους.
Αναμένοντας την εξέλιξη του ζητήματος,
μια αμερικανική αποστολή έβαλε ήδη
πλώρη για τον Βόρειο Πόλο. Μια άλλη,
αμερικανο-νορβηγική, εξερευνά την
οροσειρά του Νάνσεν-Γκάκελ, που
τοποθετείται μεταξύ της Σιβηρίας και
της Γροιλανδίας. Ακόμη, η Δανία έστειλε,
στις 12 Αυγούστου, ομάδα επιστημόνων
επιφορτισμένη να αποδείξει ότι η
οροσειρά του Λομονόσοφ είναι προέκταση
της Γροιλανδίας.
Οι παραπάνω αποστολές εγγράφονται
επίσης στο πλαίσιο του Διεθνούς Ετους
των Πόλων, με στόχο την ενίσχυση της
επιστημονικής έρευνας και της διεθνούς
συνεργασίας. Το επιστημονικό ενδιαφέρον
είναι πραγματικό. Εξάλλου, η τελευταία
συνάντηση των G8
δεν έσφαλλε ως προς αυτό - ο φάκελος της
κλιματικής αλλαγής τοποθετήθηκε στην
ίδια συνεδρία με εκείνον των φυσικών
πόρων.
Αλλο μέγα διακύβευμα, πάντοτε σε σύνδεση
με την υπερθέρμανση του πλανήτη, είναι η
σταδιακή χάραξη νέων θαλάσσιων δρόμων.
Εάν το βορειοανατολικό πέρασμα, κατά
μήκος των καναδικών ακτών, γίνει
προσβάσιμο, θα μειωθεί κατά 7.000
χιλιόμετρα η απόσταση μεταξύ Ευρώπης
και Ιαπωνίας και κατά 8.000 χιλιόμετρα
εκείνη μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών και
Κίνας. Τα μάτια όλων είναι, επομένως,
στραμμένα προς τα εκεί.
Ομως, το βορειοανατολικό πέρασμα
αποτελεί αντικείμενο διαμάχης(6). Τόσο η
Ευρωπαϊκή Ενωση όσο και, κυρίως, οι
Ηνωμένες Πολιτείες, αμφισβητούν την
επικυριαρχία της Οτάβας. Η Ουάσιγκτον
θεωρεί ότι το συγκεκριμένο κανάλι, που
ελίσσεται ανάμεσα στα καναδικά νησιά
και συνδέει τον Ατλαντικό με τον
Ειρηνικό, ανήκει στα ελεύθερα διεθνή
ύδατα.
Η Οτάβα, από την άλλη, διατείνεται ότι
πρόκειται για τμήμα των εθνικών υδάτων
της και υπερασπίζεται με νύχια και με
δόντια τόσο την «κυριαρχία» της όσο και
την «προστασία του περιβάλλοντος».
Παρ'
ότι δεν συνορεύουν με τους πόλους, η Κίνα,
η Ινδία και η Κορέα έχουν ξεκινήσει να
ναυπηγούν πλοία με ενισχυμένο σκαρί, τα
οποία προορίζονται για πλοήγηση εν μέσω
πάγων... Βάσει υπολογισμών, το εμπόριο
μέσω της Αρκτικής πρόκειται να αυξηθεί
από 3 εκατομμύρια τόνους εμπορευμάτων,
το 2005, σε 14 εκατομμύρια, το 2015(7), τάση η
οποία επιβεβαιώνεται από αναφορά της
αμερικανικής Επιτροπής για την Ερευνα
της Αρκτικής(8). Προβλέπει ότι τα νερά
κατά μήκος των ακτών του Καναδά θα είναι
σχεδόν ελεύθερα από πάγους κατά τη
θερινή περίοδο, από το 2050 κι έπειτα - από
το 2030, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των πιο
απαισιόδοξων παρατηρητών. Ή των πιο
αισιόδοξων - εξαρτάται από ποια σκοπιά
το βλέπει κανείς...
Απέναντι σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, η
Οτάβα δεν είναι διατεθειμένη να
παραμείνει άπραγη. Το σχέδιο Αρκτική του
πρωθυπουργού Στίβεν Χάρπερ, το οποίο
αναπτύχθηκε το 2006, προβλέπει την
επιτήρηση των εν λόγω εδαφών από μη
επανδρωμένα οχήματα αέρος, την αγορά
τριών παγοθραυστικών και τη δημιουργία
λιμανιού και σταθμού ανεφοδιασμού (στο
Νανίσιβικ, κοντά στην είσοδο του
βορειοανατολικού περάσματος), όπως και
μίας στρατιωτικής βάσης (στον Κόλπο
Ρέζολουτ, στη νήσο Κορνουάλη, η οποία
συνορεύει επίσης με το μυθικό πέρασμα).
Παρ' όλο που, μετά τη σχετική ανακοίνωση,
τα τρία παγοθραυστικά χάθηκαν από τα
ραντάρ του κρατικού προϋπολογισμού, το
σχέδιο αγοράς τους αντικαταστάθηκε,
στις αρχές Ιουλίου του 2006, από τη
ναυπήγηση έξι ή οκτώ περιπολικών πλοίων,
εξοπλισμένων με ένα κανόνι το καθένα.
Από την πλευρά της, η Ουάσιγκτον έχει
προγραμματίσει την αγορά τριών
καινούριων παγοθραυστικών. Επίσης, το
Κογκρέσο εξετάζει το ενδεχόμενο δωρεάς
17 εκατομμυρίων δολαρίων στην ακτοφυλακή.
Οι Ρώσοι, από τη δική τους πλευρά, είναι
ήδη έτοιμοι: Διαθέτουν έξι
παγοθραυστικά, ικανά να περιπολούν
διαρκώς, (έναντι ενός για τις Ηνωμένες
Πολιτείες και κανενός για τον Καναδά).
Δίχως αμφιβολία, η Ρωσία ουδέποτε
θεώρησε ότι η «έπαρση της σημαίας» θα
της διασφάλιζε κάποιου είδους υπεροχή.
Ομως, με τη συγκεκριμένη κίνηση έγινε
σαφές ότι η Μόσχα είναι πρωταγωνίστρια
στο μελλοντικό σενάριο ισχύος επί των
φυσικών πόρων, της επιστήμης και των
θαλάσσιων μεταφορών του 21ου αιώνα.
Ο Μεγάλος Βορράς, σε όλους τους τομείς,
ανοίγει προοπτικές πολλά υποσχόμενες,
διακινδυνεύοντας, ωστόσο, να πληρώσει
ακριβά την ανάπτυξή του. Αν τα
αναπτυξιακά σχέδια δεν προσδιοριστούν
επακριβώς και με σαφήνεια, η ζημία τότε
θα βαρύνει όλους τους εμπλεκόμενους.
Η Αρκτική είναι, όμως, μακράν, η πιο
ευάλωτη μεταξύ αυτών.
Ο πόλος της Ε.Ε.
Παραμένοντας μάλλον σιωπηλοί μάρτυρες
του αναβρασμού που εκδηλώνεται με
επίκεντρο τα εδάφη τους, οι αυτόχθονες
πληθυσμοί της Ρωσίας, του Καναδά, των
Ηνωμένων Πολιτειών και της Γροιλανδίας
δεν έχουν στην πράξη τη δυνατότητα να
προβάλλουν τα αιτήματά τους. Στο
Συμβούλιο της Αρκτικής(9) εκπροσωπούνται
μονάχα υπό την ιδιότητα των μονίμων
μελών και όχι ως κράτη-μέλη, εφόσον δεν
αποτελούν έθνος.
Παρ' όλα αυτά, η Νορβηγία, στην οποία έχει
ανατεθεί η προεδρία του Συμβουλίου από
το 2006, επιχειρεί να δώσει έμφαση στην
ανάγκη προστασίας της φύσης, στη
συμμετοχή των γηγενών πληθυσμών στα
κέρδη που θα αποφέρει η εκμετάλλευση της
περιοχής, καθώς και στη διατήρηση του
παραδοσιακού τρόπου ζωής, όπως, επίσης,
και στην αειφόρο ανάπτυξη.
Η στάση αυτή της Νορβηγίας είναι
ενθαρρυντική, θα αποδειχθεί, όμως, και
επαρκής;
Σε αντίθεση με την Ανταρκτική, τον
Μεγάλο Νότο, η Αρκτική δεν τοποθετείται
σε κάποιο διεθνές κανονιστικό πλαίσιο
που να της διασφαλίζει συγκεκριμένο
καθεστώς και πλήρη προστασία.
Σύμφωνα με τη Συνθήκη για την Ανταρκτική,
η οποία επικυρώθηκε το 1961, η ήπειρος
προορίζεται για σκοπούς που προάγουν
την ειρήνη και την επιστήμη, ενώ
απαγορεύεται οποιαδήποτε στρατιωτική ή
πυρηνική δραστηριότητα.
Το εν λόγω σχέδιο, που αρχικά δεν
περιλάμβανε το ζήτημα της εκμετάλλευσης
του φυσικού πλούτου, ενισχύθηκε από το
πρωτόκολλο της Μαδρίτης, το οποίο τέθηκε
σε ισχύ το 1995 και ανακηρύσσει «προστατευόμενη
περιοχή» τη ζώνη που τοποθετείται κάτω
από τον 60ό παράλληλο. Απαγορεύει, επίσης,
οποιουδήποτε είδους εκμετάλλευση των
ορυκτών πόρων μέχρι το 2041 αλλά και
μετέπειτα, δεδομένου ότι η συγκεκριμένη
ρήτρα ανανεώνεται ισοβίως και δεν
μπορεί να αρθεί παρά μόνον με ομόφωνη
απόφαση των εμπλεκόμενων.
Τίποτα παρόμοιο δεν συμβαίνει με τον
Βορρά, τη στιγμή, μάλιστα, που
διακυβεύονται συμφέροντα κολοσσιαίων
διαστάσεων, σε ένα γεωπολιτικό πλαίσιο
εξαιρετικά κρίσιμο. Οι σχέσεις μεταξύ
Ρωσίας και Αμερικής βρίσκονται στο
ναδίρ έπειτα από την ανακοίνωση της
Ουάσιγκτον για την εγκατάσταση
συστήματος αντιπυραυλικής προστασίας
στην ανατολική Ευρώπη(10). Ομως, ούτε και
από την πλευρά της Βορείου Αμερικής
είναι ενθαρρυντικά τα πράγματα.
Οι δεσμοί μεταξύ Καναδά και Ηνωμένων
Πολιτειών δεν είναι στην καλύτερη φάση
τους, με την κάθε πλευρά να προσπαθεί να
ενισχύσει τη δική της παρουσία στον
κλάδο. Τα υπόλοιπα γειτονικά κράτη
διεκδικούν επίσης μια θέση ισχύος,
ωστόσο τα αιτήματά τους περνάνε σχεδόν
απαρατήρητα.
Οι γάλλοι φίλοι
Για την Ευρωπαϊκή Ενωση, η κατάσταση
είναι πιο ευαίσθητη, καθώς της είναι
δύσκολο να καταδικάσει απροκάλυπτα τις
βλέψεις της Ρωσίας ή, ακόμη τις πιο ήπιες
φιλοδοξίες της Νορβηγίας.
Χάρη στις εν λόγω χώρες, καλύπτει πάνω
από το ένα τρίτο των ενεργειακών αναγκών
της. Εξάλλου, η εταιρεία Total, συνέταιρος του ρωσικού γίγαντα Gazprom,
μόλις έκλεισε συμφωνία εκμετάλλευσης
του 25% των πετρελαϊκών κοιτασμάτων του
Στόκμαν, στη θάλασσα Μπάρεντς,
εκτοπίζοντας στρατηγικά, κατ' αυτόν τον
τρόπο, τους Αμερικανούς και τους
Νορβηγούς.
Πρόκειται για κοίτασμα τεραστίων
διαστάσεων - 3.800 δισ. κυβικά μέτρα, «ποσότητα
που υπερβαίνει το σύνολο των εξαγωγών
μας στην Ευρώπη κατά τις τρεις
τελευταίες δεκαετίες»(11), σύμφωνα με τον
Σεργκέι Κουπριάνοφ, εκπρόσωπο της
ρωσικής εταιρείας φυσικού αερίου, η
οποία έμοιαζε αποφασισμένη να
εξασφαλίσει το μονοπώλιο. Ωστόσο, ο
ακριβής υπολογισμός των μεγεθών και των
περιθωρίων κέρδους εξώθησε τελικά στο
άνοιγμα και στην επιδίωξη της
συνεργασίας σε διεθνές επίπεδο.
Πρόκειται για την από κοινού ανάληψη του
εγχειρήματος, αντίστοιχη με εκείνη που
εφαρμόστηκε πρώτα στην Ανταρκτική.
Μέθοδος που επιβάλλεται ολοένα και
περισσότερο στη διαχείριση των πόλων,
είτε πρόκειται για επιστημονικούς
σκοπούς είτε για την εκμετάλλευση των
πόρων. Σε κάθε περίπτωση, οι επενδύσεις
είναι δυσβάσταχτες, εφόσον η απόδοσή
τους κρίνεται πλέον σε παγκόσμια, αν όχι...
διαπλανητική κλίμακα.
Ο Νότιος Πόλος δεν είναι υποθαλάσσιος.
Βρίσκεται στην καρδιά της ηπείρου,
ακριβώς κάτω από τον αμερικανικό σταθμό
Αμούνδσεν-Σκοτ. Το 1959, οι Ηνωμένες
Πολιτείες επέλεξαν να υψώσουν εκεί τη
σημαία τους, επί του άξονα περιστροφής
της Γης... Οι Ρώσοι εγκατέστησαν τον δικό
τους σταθμό, τη βάση Βοστόκ, στον μη
προσβάσιμο Πόλο(12), σε ύψος 3.000 μέτρων.
Για τη Γαλλία απέμεινε, λοιπόν, ο
μαγνητικός πόλος, κοντά στις ακτές, στη
Γη Αντελί, όπου εγκατέστησε το 1955 τον
πρώτο μόνιμο σταθμό της, τον Ντιμόν Ντ'
Ουρβίλ.
Η μελέτη των πόλων, πολύτιμη για τους
γεωλόγους των πάγων και για τους
επιστήμονες του πεδίου της
κλιματολογίας, ενδιαφέρει επίσης τους
οργανισμούς που δραστηριοποιούνται στο
διάστημα.
Αξιοποιώντας την εμπειρία των δοκιμών
της στην Ανταρκτική, η NASA
έστειλε πρόσφατα, στις 4 Αυγούστου, το
ρομπότ Phoenix Mars
Lander στον κόκκινο πλανήτη - η «προσγείωσή» του
υπολογίζεται να πραγματοποιηθεί τον
Μάιο του 2008 και αντικείμενο της
αποστολής του είναι η αναζήτηση
ευνοϊκών συνθηκών για την ανάπτυξη ζωής
κάτω από την επιφάνεια των πόλων του Αρη.
Κατόπιν αιτήματος της NASA,
στο σχέδιο συμμετέχει και η Ευρωπαϊκή
Υπηρεσία Διαστήματος (ESA).
Ακόμη και για τις Ηνωμένες Πολιτείες,
μια τέτοια αποστολή είναι δύσκολο να
έρθει εις πέρας χωρίς συμμάχους.
Πεδίο ερευνών
Οι πολικές περιοχές και, πιο
συγκεκριμένα, η Ανταρκτική, παρέχουν
μοναδικές προϋποθέσεις για τη μελέτη
της προσαρμογής των οργανισμών σε
ακραία περιβάλλοντα, σε επίπεδο
φυσιολογίας και συμπεριφοράς. Οι
συνθήκες απομόνωσης του προσωπικού που
επανδρώνει τους επίγειους σταθμούς εκεί
είναι συγκρίσιμες με εκείνες που
ισχύουν στο διάστημα: παρατεταμένη και
απόλυτη απομόνωση, σκότος, ακραίο ψύχος
και περιορισμένος χώρος.
Ο γαλλο-ιταλικός σταθμός, που βρίσκεται
στο Θόλο Γ, στο επίκεντρο της ηπείρου,
μοιάζει ιδανικό μέρος για τέτοιου
είδους έρευνες. Η διαρρύθμισή του
προσομοιάζει στους σταθμούς που
σχεδιάζονται για τον Αρη ή για τη Σελήνη.
Πληθώρα ερευνητικών πεδίων, όπως εκείνο
που αφορά τις στρατηγικές επιβίωσης
ορισμένων οργανισμών σε ακραία
περιβάλλοντα ή, ακόμη, τις συνθήκες που
επικρατούν στους παγωμένους πόλους,
βρίσκουν εφαρμογές και στη διαστημική
έρευνα. Η μελέτη της Ανταρκτικής μοιάζει
με προθάλαμο για τη διαστημική έρευνα,
για την οποία αποτελεί, κατά κάποιον
τρόπο, απαραίτητη προϋπόθεση.
Οι πιο ενεργές δυνάμεις στην Ανταρκτική
είναι, εξάλλου, εκείνες που διαθέτουν
τις πιο ανεπτυγμένες δυνατότητες στις
διαστημικές έρευνες: πρόκειται για τις
Ηνωμένες Πολιτείες, τη Ρωσία, την Ευρώπη
και, προσεχώς, την Κίνα. Η τελευταία
προβλέπει τη δημιουργία σταθμού στην
πλέον υπερυψωμένη και απροσπέλαστη
περιοχή της ηπείρου, στον Θόλο Α, σε ύψος
4.093 μέτρων. Οι πόλοι ανοίγουν το δρόμο
για τα αστέρια. Η απεραντοσύνη των
παγετώνων μοιάζει με ηχώ του
διαστήματος.
Ομως, στον συγκεκριμένο τομέα, κίνητρο
για την έρευνα δεν είναι, σε καμία
περίπτωση, μόνον η επιστήμη ή η πρόθεση
για συναντήσεις «τρίτου τύπου». Στα
συρτάρια των διαστημικών υπηρεσιών
περιμένουν υπομονετικά σχέδια τα οποία
αφορούν την εκμετάλλευση των φυσικών
αποθεμάτων άλλων πλανητών, όπως του
στοιχείου ήλιο 3, που θα μπορούσε να
μετατραπεί σε υδρογονάνθρακα
εξαιρετικής ισχύος, του ουρανίου του Αρη,
του νερού της Σελήνης ή του χρυσού των
αστεροειδών. Η εκμετάλλευση των πόρων
της Αρκτικής είναι επίκαιρη σήμερα -
εκείνη των πόρων του διαστήματος θα
αποτελέσει την αυριανή επικαιρότητα.
Η λειτουργία της Διεθνούς Διαστημικής
Πλατφόρμας (ΔΔΠ), η οποία αποτελείται από
τις αποστολές των Ρώσων, των Αμερικανών
και των Ευρωπαίων, αναμένεται να
σταματήσει να λειτουργεί ώς το 2010. Η NASA
ανακοίνωσε τη μεγάλη επιστροφή της στη
Σελήνη για το 2020 και την εγκαθίδρυση
μόνιμου σεληνιακού σταθμού για το 2024.
Ανεξαρτήτως αν θα εγκαινιαστεί από
σεληνιακό σταθμό ή από διεθνή πλατφόρμα,
η εξερεύνηση, ή και ο αποικισμός του
διαστήματος μπορεί, πλέον, να ξεκινήσει.
Το στάδιο προετοιμασίας θα λάβει χώρα
στους πόλους.
Η σειρά του Βορρά
Ο ΟΗΕ ρυθμίζει τις διαστημικές
δραστηριότητες μέσω της συνθήκης για το
διάστημα, η οποία επικυρώθηκε το 1967.
Ομοια με τους ωκεανούς, ο χώρος εκτός της
ατμόσφαιρας έχει ανακηρυχθεί «κοινή
κληρονομιά της ανθρωπότητας» -
απαγορεύεται η χρήση όπλων μαζικής
καταστροφής, ενώ δεν αναγνωρίζονται
εδαφικές διεκδικήσεις.
Ο ΟΗΕ προάγει ενεργά τη διεθνή
συνεργασία. Απομένει να δούμε εάν οι
πρώτοι που θα φτάσουν θα θελήσουν να
μοιραστούν με τους επόμενους... Η μάχη
για την Αρκτική προδιαγράφει, δίχως άλλο,
το σενάριο που πρόκειται να γραφτεί στο
διάστημα, είτε πρόκειται για το πεδίο
της επιστήμης, είτε για τις σφαίρες της
οικονομίας ή του στρατού.
Η συνθήκη για την Ανταρκτική είναι
ελπιδοφόρο παράδειγμα, υιοθετώντας μια
μορφή κοινής οργάνωσης και συνεργασίας
εδώ και 50 χρόνια. Ομως, ο Βορράς δεν
οφείλει να πληρώσει το τίμημα της μη
εκμετάλλευσης των ορυκτών αποθεμάτων
του Νότου, ούτε και να θυσιαστεί στο βωμό
της καθησυχασμένης παγκόσμιας
συνείδησης για το επίτευγμα της
υπερπροστασίας του Μεγάλου Νότου.
(1) Οπως προβλήθηκε στις 2 Αυγούστου 2007
από το ιδιωτικό καναδικό κανάλι CTV.
(2) Η Ρωσία την επικύρωσε το 1997.
(3) Είναι φρόνιμο, ωστόσο, να διατηρεί
κανείς επιφυλάξεις: ο ίδιος οργανισμός
θεωρούσε την Κασπία Θάλασσα το νέο
Κουβέιτ, μέχρι που τα αποθέματά της
αποδείχθηκαν οχτώ φορές κατώτερα από
τις αρχικές προσδοκίες.
(4) http://amap.no/acia
(5) Το 2004, τα πρώτα πορίσματα της διεθνούς
αποστολής Arctic Goring
Expedition (ACEX,
με τη συμμετοχή 16 ευρωπαϊκών χωρών, των
Ηνωμένων Πολιτειών και της Ιαπωνίας)
κατέδειξαν ότι ο Μεγάλος Βορράς γνώρισε
υποτροπικό κλίμα πριν από πενήντα
εκατομμύρια χρόνια. Ετσι, η θάλασσα ήταν
ανοιχτή στον Βόρειο Πόλο προτού
καλυφθεί με πάγους.
(6) Αλλες διαφιλονικήσεις αφορούν το νησί
Χανς (πλάτους μόλις 100 μέτρων!), στην
είσοδο του βορειοανατολικού περάσματος,
για το οποίο ερίζουν ο Καναδάς και η
Δανία εδώ και 30 χρόνια. Η Νορβηγία και η
Ρωσία βρίσκονται σε διαμάχη σχετικά με
τη χάραξη της συνοριακής γραμμής τους
στη θάλασσα Μπάρεντς. Η Μόσχα αμφισβητεί
την αμερικανο-σοβιετική συνθήκη του 1990
για το στενό του Μπέρινγκ.
(7) Σχετικά με το ζήτημα, βλ. Claude
Comtois και Caroline
Denis, «Le potentiel
de trafic
maritime dans l'Arctique canadien» («Οι
προοπτικές των θαλάσσιων μεταφορών στην
καναδική Αρκτική»), Πανεπιστήμιο Λαβάλ,
Μόντρεαλ 2006.
(8) www.arctic.gov/publications.htm
(9) Το Συμβούλιο για την Αρκτική, το οποίο
δημιουργήθηκε το 1996 στην Οτάβα, έχει
στόχο να προάγει την αειφόρο ανάπτυξη σε
κοινωνικό, οικονομικό και
περιβαλλοντικό επίπεδο. Συσπειρώνει
τους υπουργούς Εξωτερικών των πέντε
κρατών που συνορεύουν με την Αρκτική,
καθώς και τη Φιλανδία, την Ισλανδία, τη
Σουηδία και διάφορες μη κυβερνητικές
οργανώσεις.
(10) Βλ. Olivier Zajec,
«L' obsession antimissile
des Etats-Unis»
(«Η αντιπυραυλική εμμονή των Ηνωμένων
Πολιτειών»), «Le Monde
Diplomatique»,
Ιούλιος 2007.
(11) RIA Novosti,
Μόσχα, 1 Αυγούστου 2007.
(12) Προσδιορίζεται ως το πιο
απομακρυσμένο σημείο της ακτής, σε
απόσταση 1.700 χιλιομέτρων, 82 μοίρες νότια
και 54 μοίρες ανατολικά.
* Δημοσιογράφος.
48
