Κυνηγοί
(μεγάλων) ΚΕΦΑΛΩΝ
A.
ΓΑΛΔΑΔΑΣ
Προδότη
θεώρησαν τον Νομπέλ οι συμπατριώτες του.
«Τόσα χρήματα και να πάνε σε ξένους»
σκέφθηκαν πολλοί στη Σουηδία όταν
έμαθαν το 1896 για το περιεχόμενο της
διαθήκης του κοσμοπολίτη αυτού
επιχειρηματία που είχε επιχειρήσεις
στην Αγία Πετρούπολη, την περιουσία του
στο Παρίσι και τη βίλα του στο Σαν Ρέμο.
Ηταν μια εποχή που λίγοι αλλά με κάποια
δύναμη, λόγω των τεράστιων περιουσιών
τους, προσπαθούσαν να κάνουν κάτι κόντρα
στη φιλοπόλεμη στάση ορισμένων
βασιλιάδων και πολιτικών. Δεν είναι
τυχαίο ότι ακριβώς την ίδια χρονιά
είχαμε και την αναβίωση των Ολυμπιακών
Αγώνων. Ο Νομπέλ κατηγορήθηκε κυρίως από
εθνικιστές συμπατριώτες του που, ζώντας
εκείνη την εποχή σε ένα κράτος αρκετά
απομονωμένο από την υπόλοιπη Ευρώπη, δεν
φαντάζονταν πόσο θα ανέβαζαν κάποτε το
γόητρο της χώρας αυτά τα βραβεία.
Ο
ίδιος ο σουηδός βασιλιάς Οσκαρ B'
επιτίμησε τον ανιψιό τού Νομπέλ για το «φέρσιμο»
του μακαρίτη πλέον θείου του και
προσπάθησε να τον πείσει να αλλάξουν τη
διαθήκη, χρησιμοποιώντας μάλιστα ως
επιχείρημα το ότι ο Νομπέλ «πρέπει να
επηρεάστηκε από φανατικούς ειρηνιστές
και κυρίως από... γυναίκες». Για τον λόγο
αυτόν μάλιστα δεν παρέστη και στην πρώτη
απονομή των βραβείων το 1901
υποβαθμίζοντας την τελετή με το να
στείλει μόνο τον διάδοχο. Αυτοί όμως που
τιμήθηκαν δεν ήταν τυχαίοι. Το βραβείο
για τη Φυσική πήγε στον Ρέντγκεν για τις
ακτίνες που μας έδωσαν τις γνωστές ως
σήμερα ακτινογραφίες, στη Χημεία
τιμήθηκε ο Βαντ Χοφ επειδή μελέτησε
αποτελεσματικά το φαινόμενο της
ωσμωτικής πίεσης και για την Ιατρική ο
φον Μπέρινγκ για το εμβόλιο της
διφθερίτιδας.
Δύο
χρόνια αργότερα ο κόσμος ακόμη δεν
παραληρούσε για τα Νομπέλ. Πιο πολύ οι
πολιτικοί σκέφθηκαν να τα
εκμεταλλευθούν και κάπως τα κατάφεραν
τις επόμενες δεκαετίες. Το 1903, όταν
βραβεύθηκαν η Μαρί και ο Πιερ Κιουρί,
εκείνη δεν ταξίδεψε ως τη Στοκχόλμη
γιατί είπε ότι δεν αισθανόταν πολύ καλά
και εκείνος δεν πήγε γιατί, όπως είπε,
δεν ήθελε να αφήσει την τάξη του και τα
μαθήματα που δίδασκε! Τι αντίθεση με το
σήμερα όπου, για παράδειγμα, στο
Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ στην
Καλιφόρνια όσοι έχουν πάρει το
πολυπόθητο βραβείο έχουν δικαίωμα να
παρκάρουν μόνον αυτοί το όχημά τους στον
ειδικό χώρο με σήμα τα γράμματα «NL»,
αρχικά των λέξεων Nobel Laureate, δηλαδή
τιμημένος με το Νομπέλ...
«Βροχή»
προσκλήσεων
Σήμερα
βέβαια όλα έχουν αλλάξει. Οχι μόνο διότι
η βασιλική οικογένεια έχει ενεργό ρόλο
στις περίλαμπρες τελετές της απονομής
κάθε Δεκέμβριο αλλά και διότι όλος ο
επιστημονικός κόσμος ενδιαφέρεται να
γνωρίζουν ειδικά οι Σουηδοί με τι
ασχολούνται τα διάφορα εργαστήρια. Οσοι
έχουν βλέψεις για το βραβείο θα περάσουν
από τη Σουηδία για να δώσουν και μία και
δύο διαλέξεις τον χρόνο ενώ οι
προσκλήσεις προς τα μέλη της Βασιλικής
Ακαδημίας Επιστημών έρχονται βροχή για
επισκέψεις στα μεγαλύτερα εργαστήρια
της Ιαπωνίας, της Αμερικής, της
Γερμανίας.
Αυτή
τη στιγμή έχει ήδη αρχίσει η κούρσα για
να βρεθούν οι υποψήφιοι της επόμενης
απονομής. Από τον Σεπτέμβριο θα φθάσουν
οι προσκλήσεις της Ακαδημίας σε
επιλεγμένους καθηγητές διαφόρων χωρών
για να προτείνουν αυτούς που θεωρούν
άξιους μιας τέτοιας τιμής. Επίσης τη
δυνατότητα να προτείνουν αποκτούν
αυτοδικαίως και οι νομπελίστες
παρελθόντων ετών. Ως τον Φεβρουάριο θα
έχουν φθάσει στη Στοκχόλμη προτάσεις
για 250-300 υποψηφίους στον κάθε κλάδο. Μέσα
στην άνοιξη η πενταμελής για κάθε
βραβείο επιτροπή της Ακαδημίας, που έχει
πλέον ενισχυθεί με πολυάριθμους
συμβούλους και ειδικούς για κάθε θέμα,
κοσκινίζει, πετάει, ετοιμάζει, προτείνει
τους τελικούς υποψηφίους είναι τα
κεφάλια που κατάφεραν να ξεχωρίσουν.
Μέσα
στο καλοκαίρι αλλά και ως τον Σεπτέμβριο
γίνονται ψηφοφορίες και λαμβάνονται οι
τελικές αποφάσεις για τις οποίες δεν
χωρεί έφεση. Αλλά για τις βραβεύσεις
αποφασίζουν άνθρωποι και σε ανθρώπους
απευθύνονται. Είναι βραβεία με
παγκόσμια εμβέλεια πλέον γι' αυτό
ακούγονται πολλά. Αυτό κρατάει από την
εποχή ακόμη που δεν θέλησαν να
απονείμουν στον Αϊνστάιν το βραβείο για
τη Θεωρία της Σχετικότητος, στην οποία
είχε εκφράσει την πλήρη αντίρρησή του
ένας σουηδός καθηγητής της Οπτικής και
πρόεδρος της πενταμελούς επιτροπής της
Ακαδημίας και φθάνει ως το σήμερα. Που
ένα βραβείο μπορεί να ανοίξει τους
κρουνούς της χρηματοδότησης για κάποια
περιοχή της έρευνας στη Φυσική, στη
Βιολογία και κυρίως στη Χημεία.
Ενα
Νομπέλ δημιουργεί τάσεις προς μια
κατεύθυνση, μόδες, φέρνει αποκλεισμούς
προσθέτει ή αφαιρεί γόητρο από
εργαστήρια. Ακόμη και οι σουηδοί
καθηγητές μπορούν να πάρουν περισσότερα
χρήματα για τις δικές τους έρευνες αν
αναδείξουν κάποιον που δουλεύει στο
ίδιο ερευνητικό αντικείμενο. Τα
μετάλλια βάρους 200 γραμμαρίων από χρυσό
18 καρατίων και τα χρήματα του βραβείου
είναι πλέον ψίχουλα μπροστά σε αυτά που
προσπορίζει μαζί της η αίγλη από τη
βράβευση με ένα Νομπέλ των διαφόρων
επιστημόνων. Ετσι μέσα από τα Νομπέλ ο
επιστημονικός κόσμος φτιάχνει όχι μόνο
τους δικούς του «ήρωες» αλλά και τους
δικούς του μεγιστάνες, ιδιαίτερα όταν
αυτοί συνδέονται στη συνέχεια και με
κάποιες εταιρείες.
O
ρόλος του Τύπου
Ο
Τύπος βέβαια και τα άλλα μέσα προβολής
θα παίξουν στη συνέχεια τον δικό τους
ρόλο, ιδιαίτερα σε χώρες όπου
παρουσιάζεται τηλεοπτικά και όλη η
τελετή απονομής των βραβείων. Μια τελετή
που έχει πλέον και αυτή καταλήξει να
είναι ολόκληρη επιστήμη, αν και
προσπαθεί να μη φέρνει αυθόρμητα στο
μυαλό την τελετή των Οσκαρ. Βέβαια δεν
υπάρχουν πλέον σοβαρές αντιρρήσεις ούτε
από την πλευρά των βραβευομένων για το
όλο τελετουργικό, πόσο μάλλον αφού και
εκείνοι έχουν χρησιμοποιήσει κατά
κάποιον τρόπο το θέαμα για να προβάλουν
το έργο τους.
Τη
βραδιά της 10ης Δεκεμβρίου έναντι όλων
των τιμών και των επάθλων οι
βραβευθέντες πρέπει να κάνουν μια μικρή
διάλεξη αν μιλούν αγγλικά. Θα τους
αναγγείλει παραδοσιακά πλέον κάποιος
επίσημα ντυμένος φοιτητής ή φοιτήτρια
με μακρύ φόρεμα, λευκά γάντια και τη «μοέσα»,
τον λευκό σκούφο των Σουηδών που
σπουδάζουν στα ανώτατα ιδρύματα, οι
πρόβες που έχουν γίνει είναι
λεπτομερέστατες και τα πάντα
χρονομετρημένα. Ακόμη και οι κινήσεις
του βασιλιά. Δεν εκπλήσσει πλέον ότι
στην επίσημη ιστοσελίδα της Επιτροπής η
αναγγελία των βραβείων συνυπάρχει με
διαφημίσεις ενώ από πέρυσι υπάρχει και η
Nobel Media για να εκμεταλλεύεται εμπορικά
καθετί γύρω από τα βραβεία και να
βρίσκει χορηγούς. Στο πρόγραμμα, πέρα
από το δείπνο με τα καλοδιαλεγμένα πιάτα
και τη σαμπάνια, υπάρχει και ένα
κοντσέρτο που θα παρακολουθήσουν όλοι,
βασιλιάδες, βραβευμένοι αλλά και όσοι
πληρώσουν κοντά στα 100 ευρώ. Αυτή τη
χρονιά έχει κλειστεί ένας
βιολοντσελίστας που είναι μέσα στη μόδα,
ο Yo-Yo Ma, γνωστός και από τις ταινίες του
Ανγκ Λ ι και, μαζί με τον μαέστρο Σάκαρι
Οραμο, θα παίξει το Κοντσέρτο για
Βιολοντσέλο του Ντβόρζακ, την «Ιεροτελεστία
της άνοιξης» του Στραβίνσκι, αλλά και
μοντέρνες μελωδίες μπροστά σε ένα κοινό
χιλίων περίπου ατόμων.
Σωστές
επενδύσεις
Στις
27 Σεπτεμβρίου του 1895 ο Νομπέλ υπέγραφε
τη διαθήκη του και άφηνε κάποιο ποσό να
το διαχειριστεί η επταμελής Επιτροπή
που όριζε εκείνος για να απονέμει τα
πέντε βραβεία, Ειρήνης, Φυσικής, Χημείας,
Ιατρικής και Λογοτεχνίας. Πόσο ήταν αυτό
το ποσόν; Αν και οι Σουηδοί, παρ' όλο που
έχουν ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ενωση
επιμένουν να χρησιμοποιούν για νόμισμα
τη σουηδική κορόνα, σε σημερινούς
αριθμούς και δικά μας χρήματα το ποσόν
αυτό ήταν περίπου 150 εκατομμύρια ευρώ. Ως
τον B' Παγκόσμιο Πόλεμο τα λεφτά που
συνόδευαν το κάθε βραβείο όλο και
λιγόστευαν, οι έξυπνες όμως
μεταπολεμικές επενδύσεις επέτρεψαν να
φθάσουμε σήμερα στο ποσόν του 1,1
εκατομμυρίου ευρώ για κάθε βραβείο.
Σήμερα η κληροδοτημένη περιουσία του
Νομπέλ ανέρχεται σε περίπου 400
εκατομμύρια ευρώ και οι επενδύσεις
παρουσίασαν την περασμένη χρονιά μια
κερδοφορία κοντά στο 7%. Οικονομικά
λοιπόν και μετά τις τελευταίες
εμπορικές κινήσεις της διαχειριστικής
Επιτροπής το βραβείο δεν κινδυνεύει.
Κάποιες λίγες είναι η αλήθεια φωνές
σχετικά με τις επιλογές των υποψηφίων
έχουν ακουστεί, αλλά γενικά η σουηδική
κοινωνία, που είναι σαφώς συντηρητική
στην πλειονότητά της, απολαμβάνει κάθε
χρόνο τα φώτα και τη χρυσόσκονη της
γιορτής ενώ η επιστημονική κοινότητα,
επίσης συντηρητική στην πλειονότητά της,
συνεργάζεται πρόθυμα με έναν μηχανισμό
που δεν θέλει να ενοχλεί αλλά ούτε και να
ενοχλείται.
Οι
κορυφαίοι της Φυσικής και της Χημείας
Αυτή
τη χρονιά έχουμε επιβράβευση μιας
πολύχρονης επιστημονικής προσπάθειας
να δαμαστεί το φως. Αν και αρκετά
πράγματα σχετικά με αυτό δεν τα
καταλαβαίνουμε ακόμη, οι τρεις
βραβευθέντες με τα Νομπέλ για τη Φυσική,
δύο Αμερικανοί, οι Ρόι Γκλάουμπερ (Roy Glauber),
80 ετών, και Τζον Χολ (John Hall), 71, και ένας
Γερμανός, ο Τέοντορ Χενς (Theodor Haensch), 63
ετών, απέδειξαν ότι μπορούμε να
χρησιμοποιούμε τις εκπληκτικές
ιδιότητες του φωτός για να κάνουμε
μετρήσεις με ακρίβεια εκατομμυριοστού
του δισεκατομμυριοστού του μέτρου. Ο
Γκλάουμπερ περιέγραψε πολύ
αποτελεσματικά τη διαφορετική
συμπεριφορά των φωτονίων όταν
εκπέμπονται έτσι άτακτα από μιαν απλή
λάμπα σε σχέση με την εκπομπή τους από
ένα λέιζερ, από όπου βγαίνουν σαν ένας
πειθαρχημένος μικρός στρατός. Από εκεί ο
Χολ και ο Χενς συνέχισαν τις προσπάθειες
για ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια και
έλεγχο στις δέσμες του φωτός.
Δημιούργησαν διατάξεις λέιζερ οι οποίες
μπορούσαν, ύστερα από αρκετές
ταλαντώσεις και «αναμείξεις» μεταξύ
τους στο εσωτερικό, να στέλνουν τελικά
προς τα έξω μια σειρά ειδικών παλμών που
βρίσκονταν σε εντελώς καθορισμένη και
ελεγχόμενη σχέση μεταξύ τους, αλλά το
πιο σπουδαίο ήταν ότι δημιούργησαν
παλμούς της τάξεως του εκατομμυριοστού
του δισεκατομμυριοστού του
δευτερολέπτου! Αυτό σημαίνει καλύτερες
συσκευές προσδιορισμού της θέσης (GPS),
για πιο καλά κατασκευασμένα διαστημικά
τηλεσκόπια, και οι πιο τολμηροί
οραματίζονται διαπλανητικά ταξίδια με
ακριβέστερο στίγμα.
Από
τη στιγμή που αναγγέλθηκαν τα βραβεία
Νομπέλ για τη Χημεία αυτής της χρονιάς
τα μέσα άρχισαν να εξηγούν: Metates σημαίνει
αλλαγή θέσης. Και ξαναείδαμε πόσο
χρήσιμη είναι η ελληνική γλώσσα σε
σημαντικές στιγμές της επιστήμης. Ετσι
έχουμε και στη Χημεία μια σημαντική λέξη
από τα ελληνικά που τη χρησιμοποιούμε
όταν συναντηθούν με τις κατάλληλες
συνθήκες δύο μόρια. Τότε μπορεί να γίνει
αμοιβαία ανταλλαγή κάποιων από τις επί
μέρους ομάδες ατόμων που χαρακτηρίζουν
τα μόρια. Προκύπτουν λοιπόν από αυτή τη «μετάθεση»
καινούργια μόρια και οι χαρακτηριστικές
ομάδες αλλάζοντας μόριο μπορεί να έχουν
αλλάξει και θέση, δίνοντας έτσι κάπως
διαφορετικές δομές, άρα και καινούργιες
ουσίες. Από μακριά φαίνεται κάτι το απλό.
Κάθεσαι και δοκιμάζεις να «παντρέψεις»
διάφορα μόρια και να τα κάνεις να
ανταλλάξουν ομάδες. Δεν ήταν όμως στην
αρχή κάτι το εύκολο. Διότι για να πετύχει
το ζευγάρωμα χρειαζόταν απαραίτητα και
κάποιος τρίτος που ονομαζόταν καταλύτης.
Και ενώ ξέραμε ότι χρειάζεται, δεν
ξέραμε πώς δρα, άρα δεν ξέραμε και ποιο
να χρησιμοποιήσουμε κάθε φορά. Ψάχναμε
στο σκοτάδι, ώσπου ο ένας από τους τρεις
νομπελίστες του 2005, ο Γάλλος Υβ Σοβέν (Yves
Chauvin), γεννημένος το 1930, εξήγησε τον
μηχανισμό της κατάλυσης στις μεταθέσεις
το 1971. Από εκεί και πέρα ανέλαβαν οι
Αμερικανοί Σροκ (Richard R. Schrock), γεννημένος
το 1945, και Γκρουμπς (Robert Η. Grubbs),
γεννημένος το 1942, να δημιουργούν όλο και
πιο αποτελεσματικούς καταλύτες,
οδηγώντας με τη μέθοδο της μετάθεσης
στην παραγωγή όλο και πιο βελτιωμένων
και ανθεκτικών υλικών.
Τα
«άλλα» Νομπέλ
Εκτός
από τα γνωστά σε όλους Νομπέλ υπάρχουν
τουλάχιστον δύο ακόμη με παραπλήσια
ονομασία.
Το
ένα είναι γνωστό ως Εναλλακτικό Νομπέλ
και λέει ότι κάνει «πολιτικά ορθές»
επιλογές μεταξύ δεκάδων υποψηφίων από
διάφορες χώρες που έχουν αγωνιστεί για
κάποιο κοινό σκοπό. Το θέσπισε ο
Γερμανοσουηδός Γιάκομπ φον Ούεξκουλ
πριν από 25 χρόνια πουλώντας μια μεγάλη
συλλογή σπάνιων γραμματοσήμων που του
απέφερε περίπου 1 εκατομμύριο δολάρια.
Εκτοτε υπήρξαν και άλλοι χορηγοί και το
ύψος των βραβείων σήμερα φθάνει τα 300.000
ευρώ. H τελετή της απονομής γίνεται στην
αίθουσα της σουηδικής Βουλής την
παραμονή της απονομής των «γνωστών»
Νομπέλ. Αυτή τη χρονιά τιμήθηκαν ο
Φρανσίσκο Τολέδο από το Μεξικό για την
προσπάθεια να διατηρηθεί ανέπαφο το
φυσικό περιβάλλον στην Οαξάκα, η Μοντ
Μπάρλοου και ο Τόνι Κλαρκ για τους
αγώνες τους για καθαρότερο νερό, η Ιρένε
Φερνάντες για την προάσπιση των
δικαιωμάτων των γυναικών, των φτωχών και
των μεταναστών στη Μαλαισία.
Υπάρχει
όμως από το 1991 και το Ig Nobel, ο τίτλος του
οποίου είναι εύγλωττος καθώς είναι ένα
λογοπαίγνιο με αναφορά στη λέξη ignoble που
σημαίνει ελεεινός. Το Ig Nobel είναι μια
παρωδία των άλλων Νομπέλ και της
εξεζητημένης επιστημονικής έρευνας που
κάθε χρόνο αρχές Οκτωβρίου σκορπάει
άφθονο γέλιο σε όσους το ξέρουν και το
αναζητούν έστω και από μακριά.
Απονέμεται στο Χάρβαρντ από μια ομάδα
πλακατζήδων επιστημόνων. Αυτοί
συγκεντρώνουν εργασίες «που δεν μπορούν
ή δεν πρέπει να αναπαραχθούν», είναι
δημοσιευμένες σε εγκυρότατα
επιστημονικά περιοδικά αλλά και μόνο οι
τίτλοι τους φέρνουν γέλια. Οι δημιουργοί
τους βραβεύονται σε ειδική τελετή.
Εφέτος τιμήθηκαν τέσσερις εργασίες: μία
για την εφεύρεση των τεχνητών όρχεων σε
στειρωμένους σκύλους (ιατρική), μία για
τη γλαφυρή περιγραφή των νιγηριανών
κυβερνοαπατεώνων (λογοτεχνία), μία για
τη μέτρηση των πιέσεων που ασκεί στους
πάγους ο συνωστισμός των πιγκουίνων (δυναμική
των ρευστών) και μία για την εφεύρεση του
ξυπνητηριού που τρέχει και κρύβεται (οικονομία).
H
ταυτότητα των Νομπέλ
*
Ηταν επιθυμία του Αλφρεντ Μπέρναρντ
Νομπέλ (οι Σουηδοί τονίζουν το όνομα στη
λήγουσα και οφείλουμε να κάνουμε το ίδιο)
να απονέμεται σε αυτούς που «προσκόμισαν
στην ανθρωπότητα κατά τη διάρκεια της
χρονιάς τη μεγαλύτερη ωφέλεια».
*
Συντηρείται ακόμη από τους τόκους της
τεράστιας περιουσίας που άφησε ο Νομπέλ,
εφευρέτης του μείγματος μπαρούτι-νιτρογλυκερίνη,
του δυναμίτη και κάτοχος 90
ευρεσιτεχνιών σε πέντε ηπείρους. Σήμερα
δίδονται έξι βραβεία: για την Ειρήνη, την
Ιατρική, τη Φυσική, τη Χημεία, τη
Λογοτεχνία και την Οικονομία. Στο καθένα
αντιστοιχεί έπαθλο 1,1 εκατομμύριο ευρώ.
* H
σημερινή αξία τής τότε περιουσίας
υπολογίζεται σε 150 εκατομμύρια ευρώ.
*
Το Νομπέλ της Ειρήνης το απονέμουν
Νορβηγοί, διότι την εποχή του Νομπέλ η
Νορβηγία ανήκε στο σουηδικό κράτος,
άσχετα αν από τότε διεκδικούσε την
ανεξαρτησία της και την απέκτησε το 1905.
*
Για το Νομπέλ της Ειρήνης δικαίωμα να
προτείνουν υποψηφίους έχουν τα μέλη
κάποιας κυβέρνησης, τα μέλη των διεθνών
δικαστηρίων, οι επικεφαλής μη
κυβερνητικών οργανώσεων.
*
Το Νομπέλ για την Οικονομία καθιερώθηκε
μόλις το 1969, χρηματοδοτείται από τη
Σουηδική Τράπεζα και είναι ίδιο με τα
άλλα ως προς τα χρήματα.
*
Βραβείο για τα Μαθηματικά δεν
απονέμεται. Λέγεται ότι ο Νομπέλ
είχε αντίζηλο στην καρδιά μιας γυναίκας
κάποιον μαθηματικό και επειδή έχασε...
*
Δεν επιτρέπεται να απονεμηθεί
ταυτόχρονα το βραβείο σε περισσότερα
από τρία πρόσωπα.
*
Ολες οι προτάσεις, οι διαβουλεύσεις και
τα πρακτικά κρατούνται μυστικά για
πενήντα χρόνια.
*
Ως σήμερα έχουν τιμηθεί 771 άτομα εκ των
οποίων μόλις 33 γυναίκες
Το Βήμα
