Ψήγματα παράδοσης

Της
ΑΡΓΥΡΩΣ ΜΑΜΑΛΗ-ΚΟΠΑΝΟΥ

Ζευγίτες - Ζευγάδες - Ζευγολάτες

«Απ’ όξω απ’ τα οργώματα γυρνούν οι ζευγολάτες/ ηλιοκαμένοι, ξέκοποι, βουβοί, αποκαμωμένοι/ με τους ζυγούς, με τα βαριά τ’ αλέτρια φορτωμένοι/ κ’ σαλαγούν από μπροστά τα δύο καματερά τους/ τρανά, στεφανοκέρατα, κοιλάτα, τραχηλάτα./ «Ωω! Φωνάζοντας. Ωω! Μελισσινέ, Λαμπίρη!/ Κι αργά τα βόδια περπατούν και που και που μουγκρίζουν/...»

Απ’ το ΄΄ΗΛΙΟΒΑΣΙΛΕΜΑ΄΄ του Κ. Κρυστάλλη

 
Από τη στιγμή που ο άνθρωπος εγκατέλειψε τις σπηλιές και τα δέντρα και άρχισε να στρέφεται προς τη γη για να αποκτήσει τους καρπούς της - απαραίτητο διατροφικό συμπλήρωμα στο κυνήγι και στο ψάρεμα- χρειάστηκε εργαλεία ως μοναδική βοήθεια για να αντιμετωπίσει τον καθημερινό αγώνα στα διάφορα στάδια της προετοιμασίας της γης αλλά και της επεξεργασίας του καρπού. Τα εργαλεία από ξύλινα που ήταν στην αρχή, εξελίχτηκαν σταδιακά σε σιδερένια, κρατώντας βασικά αναλλοίωτη τη μορφή τους στο χρόνο και χωρίς ουσιαστικές διάφορες από περιοχή σε περιοχή. Στα νεότερα χρόνια ο γεωργός, για να φιάξει εργαλεία, έκοβε τα κατάλληλα ξύλα από το δάσος, τα μάζευε στην αυλή του σπιτιού του και τα δούλευε σιγά-σιγά πελεκώντας τα με το τσεκούρι και τορνεύοντάς τα με ξυλοφάι.
Τα σιδερένια εργαλεία τα δούλευε ο γύφτος με κάρβουνα και σίδερο που του έδιναν. Απαραίτητο το δυνάμωμα της φωτιάς με το φυσερό, για να μαλακώσει το μέταλλο και να γίνει ευκολοδούλευτο. Οι φόρμες ήταν συνήθως απλές αλλά «πλήρεις», καθαρές, αδρές και αρμονισμένες απόλυτα με τη λειτουργικότητα του αντικειμένου. Τα σχήματα είχαν στο σμίλεμα την τρυφεράδα του ανθρώπινου χεριού, αντανακλώντας πολλές φορές σε μια λεπτομέρεια ή σπανιότερα σε ένα πρόσθετο διακοσμητικό στοιχείο τον προσωπικό δεσμό με το αντικείμενο.
    Ένα από τα πιο σημαντικά αγροτικά εργαλεία ήταν το αλέτρι, αρχικά ξύλινο και κοντό με σιδερένιο υνί, όπως το περιγράφει ο Ησίοδος. Πολλοί πιστεύουν ότι το αλέτρι επινοήθηκε πριν ακόμη ο άνθρωπος εξημερώσει τα ζώα και τα βάλει στο ζυγό. Το ξυλάλετρο του Ησίοδου, κυρίως στη βασική μηχανική του μορφή, δεν άλλαξε αν και πέρασαν χιλιάδες χρόνια από τότε, αν και η σημερινή τεχνολογία έφτασε σε πολύ υψηλά επίπεδα. Το ξύλινο αλέτρι χρειαζόταν τέχνη για να γίνει, να μπαίνει στο χώμα όσο πρέπει, χωρίς να χώνεται βαθιά και να τραβιέται εύκολα.
   Το αρχικό ξυλάλετρο αντικαταστάθηκε από άλλο μακρύτερο για να το τραβούν περισσότερα ζώα και να διευκολύνεται έτσι η εργασία, ύστερα απ’ το σιδερένιο, το «μονό» κι αυτό αντικαταστάθηκε απ’ το «διπλό» για να φτάσουμε στα μηχανοκίνητα τρακτέρ με τις φρέζες που κατήργησαν όλα τα προηγούμενα.
    Ωστόσο, ακόμη και σήμερα υπάρχουν απρόσιτα μέρη του ελλαδικού χώρου - εκεί όπου η φυσική διαμόρφωση του εδάφους, αλλά και το οικονομικό επίπεδο , στάθηκαν απαγορευτικά για τη χρήση τρακτέρ και έτσι χρησιμοποιείται ακόμη το αλέτρι.
   Για να οργώσει ο αγρότης με βόδια έπρεπε να δέσει το αλέτρι στο ζυγό και να τα ζέψει. Στα άλογα έπρεπε να περάσει λαιμαριές στο λαιμό κι από εκεί να δέσει το αλέτρι. Τα παλαιότερα χρόνια υπήρχαν και περιπτώσεις που το ζυγό το ζεύαν σε ανθρώπους. Όπως αναφέρουν περιηγητές που επισκέφτηκαν το Μωριά γύρω στο 1795, δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο να οργώνουν μαζί ένας γάιδαρος και ένας άνθρωπος!
   Το όργωμα - η πρώτη φάση της γεωργικής εργασίας στις περισσότερες καλλιέργειες - ήταν ευκολότερο στον κάμπο, γινόταν όμως δύσκολο στα απόκρημνα βουνά και στα νησιά τα γεμάτα βράχια. Κάθε σπιθαμή γης έπρεπε, όμως, να την εκμεταλλευτούν. Έτσι συχνά επινοούσαν απρόσμενες και γεμάτες εφευρετικότητα λύσεις, σαν τις απανωτές, λόγου χάρη, σειρές των αναλημματικών τοίχων από ξερολιθιά, στις όρθιες πλαγιές των βουνών, για να συγκρατούν το πολύτιμο χώμα. Άκουσεν η ελιά τ’ αλέτρου κι ενόμισεν εν’ αύλακας» λένε στην Κύπρο, που θέλει να πει ότι ένα όργωμα αξίζει όσο κι ένα πότισμα. Μεγάλες εκτάσεις έπρεπε να οργωθούν για να σπαρθούν με όλων των ειδών τα δημητριακά και με αρκετά ψυχανθή. Το όργωμα με τα βόδια άρχιζε από νωρίς, γιατί αυτά κινούνταν αργά και υπήρχαν περιπτώσεις που όργωναν και τη νύχτα, φωτίζοντας τον τόπο με φωτιές που άναβαν σε τέσσερις γωνίες. Σε περιπτώσεις που τα κτήματα ήταν μακριά απ’ το χωριό, ο ζευγάς και τα αργά καματερά του παρέμεναν δέκα έως δεκαπέντε μέρες εκεί - τροφοδοτούμενοι από δικούς τους.
    Σε όλες αυτές τις προσπάθειες με τα κοινά προβλήματα η συνεργασία και ο αλληλοσεβασμός όριζαν τα βασικά στοιχεία της αγροτικής κοινωνικότητας. Με τις «σεμπριές» αναλάμβαναν δύο και περισσότεροι γεωργοί την εκμετάλλευση ενός κτήματος, βάζοντας τα ζώα και την προσωπική τους δουλειά και μοιράζοντας στο τέλος τη σοδειά, αφού ξοφλούσαν το μερτικό του γαιοκτήμονα. Συχνά ο νοικοκύρης, που δεν είχε δικά του «ζευγάρι» και δεν έκανε «κολιγιά», δηλαδή συνεργασία με κάποιον άλλον για να γίνει το ζευγάρι (τα ζώα), έδινε τα κτήματά του να του τα οργώσει ο «ζευγίτης», ο οποίος ήξερε τα κτήματα, τις εκτάσεις, τα χώματα και ακόμη τις τυχόν ιδιοτροπίες του νοικοκύρη. Ο ζευγάς ή ζευγίτης, που διέθετε ένα ζευγάρι βόδια ή αλογομούλαρα, όργωνε τα κτήματα του γαιοκτήμονα με πληρωμή κι ως μονάδα μέτρησης της δουλειάς του χρησιμοποιούσε τη «ζεψιά». Μια «ζεψιά» στον ελαιώνα ισοδυναμούσε με έκταση που ήταν φυτεμένη με σαράντα περίπου ελαιόδενδρα. Η «ζεψιά» μετριόταν σε έκταση που χρειαζόταν ορισμένες ώρες για να οργωθεί, περίπου 4-5 ώρες με τα βόδια υπό κανονικές συνθήκες και ήταν περίπου τρεισήμισι στρέμματα. Ένας μερακλής ζευγίτης άφηνε το όργωμα του κλεισμένο σε μια «παράβολα», δηλαδή την τελευταία αυλακιά που ήταν το στολίδι όλης του της δουλειάς. (Φθιώτιδα). Ένα μεγάλο χωράφι το όργωναν τμηματικά, κομμάτι-κομμάτι κάθε φορά, αφήνοντας τις παρυφές του να σκαφτούν στο τέλος με τσαπί.
Μετά από λίγες μέρες γινόταν το δεύτερο όργωμα και σ’ αυτό βοηθούσε και ο «σκαφτιάς» που πήγαινε πίσω από το αλέτρι και έσπαζε τις «μπλάνες», τους χωμάτινους σβόλους. Για να μαλακώσει το χώμα και να γίνει επίπεδο χρησιμοποιούσαν τα «σβάρνα», ένα πλέγμα από κλαδιά μέσα σε ξύλινο πλαίσιο που την έδεναν στο ζυγό και την έσερναν στο χωράφι. Για να είναι αποτελεσματικό το σβάρνισμα έπρεπε η σβάρνα να είναι πολύ βαριά και γι’ αυτό συνήθως ο γεωργός ανέβαινε πάνω της. Οι ζευγάδες μάθαιναν με κόπο στα ζώα τη δουλειά, «τσιγλώντας» τα με τη βουκέντρα, ένα μακρύ ραβδί με σιδερένια μύτη στη μια άκρη και στην άλλη μια ξύστρα που χρησιμοποιούσαν για να καθαρίζουν το υνί από τα χώματα. Για να οδηγήσουν τα ζώα στη σωστή κατεύθυνση, τα τραβούσαν δένοντάς τα από τα κέρατα με μακριά και γερά σχοινιά, τις βοϊδοτριχιές. Ο φόβος και ο τρόμος του ζευγίτη ήταν ο «κούρκουνας», έντομο σαν μικρή μέλισσα το οποίο έμπαινε στη μύτη του βοδιού και το τρόμαζε. Εκείνο ανεβοκατέβαζε το κεφάλι του αλαφιασμένο, αφηνίαζε, έσπαζε τις ζεύλες του και τρεπόταν σε φυγή σαν τρελό.
«Το έπιασε ο κούκουνας», λένε όταν κάποιος εξαγριώνεται απότομα, χωρίς να είναι γνωστός ο λόγος στους άλλους. Αλλά και άλλες παροιμίες, ρήσεις κ.λπ. βρίσκουμε σχετικές με τη ζωή των ζευγάδων όπως: «Όσοι σκαπετάνε στον κάμπο δεν είναι όλοι ζευγολάτες», που θέλει να πει ότι όλοι δεν είναι ειδικοί και άξιοι, αλλά υπάρχουν και άσχετοι. «Ψόφησε ο μαύρος μου, χάλασε η κολιγιά μας» δηλαδή όταν κάποιος σημαντικός παράγοντας εκλείπει, δεν υπάρχει λόγος να συνεχίζεται η συμφωνία. «Ή παπάς, παπάς ή ζευγάς, ζευγάς», σημαίνει πως ο καθένας πρέπει να κάνει τη δουλειά που ξέρει, χωρίς να μπερδεύεται με αλλότρια.

Πηγές
- «Παραδοσιακές καλλιέργειες» Μουσείο Μπενάκη
- «Φθίνοντα επαγγέλματα» (Γ. Κουτσοκλένη)