Η τουρκικÞ αντßληψη για τις διεθνεßς σχÝσεις
ΕυÜνθης Χατζηβασιλεßου
Η πρüσληψη των διεθνþν σχÝσεων απü την Τουρκßα εßναι μεν κατανοητÞ απü τους εξειδικευμÝνους χειριστÝς της ελληνικÞς εξωτερικÞς πολιτικÞς Þ την πολιτικÞ ηγεσßα, λιγüτερο üμως απü την κοινÞ γνþμη. Η πρüσληψη αυτÞ καθορßζεται απü Ýνα συνδυασμü αξüνων.
Κατ’ αρχÜς, η τουρκικÞ πολιτικÞ αποτελεß Ýνα ιδιüτυπο μεßγμα ανασφÜλειας και υπερβολικÞς αυτοπεποßθησης. Η ανασφÜλεια προÝρχεται απü τις διαδοχικÝς παρεμβÜσεις των ΜεγÜλων ΔυνÜμεων στην ΟθωμανικÞ Αυτοκρατορßα, ειδικÜ στη φÜση της αδυναμßας της απü τα τÝλη του 18ου αι., με κορýφωση αυτü που οι Τοýρκοι βλÝπουν ως απüπειρα διαμελισμοý της χþρας τους μÝσω της ΣυνθÞκης των Σεβρþν. Στο στοιχεßο αυτü Ýκανε εξαßρετη αναφορÜ ο κ. Ι. Στεφανßδης στο πρüσφατο Üρθρο του. Η υπερβολικÞ αυτοπεποßθηση, απü την Üλλη, προÝρχεται απü την επßγνωση του μεγÝθους και της γεωπολιτικÞς αξßας της.
Στα τÝλη της δεκαετßας του 1920, μια Τουρκßα που μüλις εßχε σταθεß στα πüδια της, αξßωνε θÝση μη μüνιμου μÝλους στο Συμβοýλιο της Κοινωνßας των Εθνþν. Το 1939-45 Ýμεινε εκτüς του πολÝμου, επειδÞ ακριβþς φοβüταν üτι, εÜν μετεßχε, η σýγκρουση θα κατÝληγε (üπως εßχε γßνει το 1914-18), σε νÝα προσπÜθεια διαμελισμοý της. ΑλλÜ το γεγονüς üτι κατÜφερε να αποκροýσει τις πιÝσεις και του ¢ξονα και (ιδßως) του Τσþρτσιλ για Ýξοδü της στον πüλεμο, καταδεßκνυε παρÜλληλα και τις σημαντικÝς δυνατüτητÝς της. ΚατÜ τη μεταπολεμικÞ εποχÞ, αντιμετωπßζοντας τερÜστια οικονομικÜ προβλÞματα (και συχνÜ εντασσüμενη σε προγρÜμματα του ΔΝΤ), επÝτυχε να εισβÜλει σε χþρα μÝλος του ΟΗΕ – την Κýπρο – χωρßς να επιφÝρει μοιραßες για την ßδια συνÝπειες και δημιουργþντας τετελεσμÝνα.
Το δεýτερο στοιχεßο των τουρκικþν προσλÞψεων αφορÜ την Ýμφαση στη «σκληρÞ» ισχý και την απüλυτη προτεραιüτητα αυτοý που αποκαλοýμε εθνικü/κρατικü συμφÝρον. Ασφαλþς, δεν αγνοεß τους διεθνεßς οργανισμοýς, στους οποßους μετÝχει ενεργüτερα απü ü,τι θα αναμενüταν για μια δýναμη της τÜξης της. Ωστüσο, αισθανüμενη ως διÜδοχος αυτοκρατοριþν (δηλαδÞ ως μια διεθνÞς παρουσßα, αν üχι αιþνια πÜντως μüνιμη),τεßνει να θεωρεß τους διεθνεßς οργανισμοýς και διεργασßες ως προσωρινÝς Þ ημιμüνιμες δομÝς, προορισμÝνες να υπηρετÞσουν το δικü της εθνικü συμφÝρον.
ΕξÜλλου, η μνÞμη των συχνþν παρεμβÜσεων των ΜεγÜλων ΔυνÜμεων την εποχÞ της ΟθωμανικÞς Αυτοκρατορßας, την ωθοýν σε δυσπιστßα Ýναντι του διεθνοýς παρÜγοντα και στην τÜση να βασßζεται στα δικÜ της εθνικÜ μÝσα παρÜ σε διεθνεßς διαδικασßες. Δεν σημαßνει αυτü üτι δεν αναγνωρßζει την ýπαρξη του Διεθνοýς Δικαßου. ΑλλÜ το «ερμηνεýει», συχνÜ αυθαßρετα και επιλεκτικÜ, με γνþμονα το τι θÝλει η ßδια τη συγκεκριμÝνη περßοδο – σε πολý μεγαλýτερη Ýκταση απü ü,τι Üλλα κρÜτη. ΠαρÜλληλα, το ΔιεθνÝς Δßκαιο Ýχει ιδιομορφßες στην ισχý και την εφαρμογÞ του (π.χ. στερεßται υποχρεωτικþν δικαστικþν διαδικασιþν Þ διαδικασιþν εκτÝλεσης αποφÜσεων) και η Τουρκßα το γνωρßζει. Η δομÞ του διεθνοýς συστÞματος, που παραμÝνει Üναρχο, και η σημαντικÞ γεωπολιτικÞ της αξßα την βοηθοýν σε τοýτο.
¼λα αυτÜ, βÝβαια, πρÝπει να συνεκτιμþνται μαζß με τις πληθυσμιακÝς, οικονομικÝς, καθεστωτικÝς και ιδεολογικÝς μετεξελßξεις υπü το καθεστþς ΕρντογÜν, οπüτε η Τουρκßα, με Ýναν πολý νεανικü πληθυσμü, πολλαπλασßασε το ΑΕΠ της και διεκδßκησε την ηγεσßα στον σουνιτικü κüσμο. Η σχÝση της με τη Δýση χαλÜρωσε σε σýγκριση με την εποχÞ της εξουσßας των κεμαλικþν. ΠαρÜλληλα, η χþρα αγνüησε τον κßνδυνο της υπερÝκτασης των δυνατοτÞτων της (overstretch). ¸τσι, Ýχουμε Ýναν δýσκολο γεßτονα, ιδιüτυπο ως προς το πþς αντιλαμβÜνεται τη διεθνÞ πολιτικÞ, τι φοβÜται και προσδοκÜ, τι θεωρεß ως πρüσφορο μÝσο για την επßτευξη των στüχων του.
¸χουμε Ýνα γεßτονα ταυτüχρονα ανασφαλÞ και ισχυρü, που αισθÜνεται üτι βρßσκεται μεταξý Δýσης και ΑνατολÞς και Ýχει κατÜ καιροýς καταφÝρει να επιβÜλει τετελεσμÝνα. Δεν χρειÜζεται φüβος Þ βιασýνη Ýναντι του γεßτονÜ μας. Απαιτοýνται üμως ακριβεßς διαπιστþσεις και καθαρü μυαλü. Για να επιτýχουμε το ζητοýμενο -την ουσιαστικÞ ειρηνικÞ συνýπαρξη μαζß του- οφεßλουμε να λαμβÜνουμε υπüψη Ýναν περßπλοκο συνδυασμü παραμÝτρων και να Ýχουμε επßγνωση των επßσης περßπλοκων ζητημÜτων των διεθνþν σχÝσεων και της ιστορßας τους.
* Ο ΕυÜνθης Χατζηβασιλεßου εßναι καθηγητÞς στο ΤμÞμα Ιστορßας και Αρχαιολογßας του Εθνικοý και Καποδιστριακοý Πανεπιστημßου Αθηνþν.
